Khi làn sương nhẹ trôi dọc theo dãy núi cao phía trên Chiang Mai, Chatree Saeyang bước lên những bậc cầu thang gỗ dốc đứng để tới quán cà phê mộc mạc của mình — một chốn ẩn mình giữa mây dành cho những người yêu cà phê.
Chatree, 39 tuổi, là nông dân đời thứ ba và cũng là người ưa mày mò sáng tạo.
Phía sau quầy pha chế của anh là đủ loại dụng cụ pha cà phê dùng cho những sáng tạo chứa đầy caffein. Khi chiếc máy pha espresso rì rì hoạt động, người nghệ nhân đeo băng đô này đồng thời bắt đầu chuẩn bị một ly pour-over từ những hạt cà phê do chính anh trồng, lên men và rang xay.
Anh biết rõ cây nào đã cho ra loại quả nào và điều đó sẽ tạo nên hương vị gì trong tách cà phê. Loại cà phê đặc sản của anh được đánh giá cao, là một phần của phong trào quốc gia ngày càng đề cao quy trình canh tác hữu cơ và thủ công.
Thế nhưng hệ sinh thái tự nhiên nuôi dưỡng mô hình canh tác của những nông dân như Chatree đang đối mặt với những thách thức chưa từng có.
Ngành cà phê Thái Lan đang bị định hình lại bởi một nghịch lý. Biến đổi khí hậu đang gây áp lực lên các trang trại vùng cao, làm sản lượng giảm sút, trong khi văn hóa cà phê đang bùng nổ tại các đô thị lại thúc đẩy nhu cầu nội địa lên mức kỷ lục.
Giá cả tăng cao và lượng nhập khẩu ồ ạt để bù đắp thiếu hụt đang khiến bức tranh cà phê Thái Lan chuyển mình nhanh chóng — đặc trưng bởi sự cạnh tranh khốc liệt, đổi mới táo bạo và ngày càng chú trọng đến phát triển bền vững. Ở điểm đầu của chuỗi cung ứng là những người nông dân.
Trang trại rừng tự nhiên lâu năm của Chatree nằm tại làng Khun Chang Kian — được công nhận là một trong những vùng trồng cà phê sớm nhất của Thái Lan, cách trung tâm Chiang Mai khoảng một giờ lái xe qua những con đường núi quanh co.
Gia đình Chatree đã gắn bó với cây cà phê suốt 5 thập kỷ, và kinh nghiệm sâu sắc trên mảnh đất này cho anh thấy mọi thứ đang thay đổi.
Anh nhận thấy mưa trở nên thất thường, và những cây cà phê phải nghiêng mình, biến đổi để thích nghi với môi trường.
Điều đó sẽ thể hiện rõ khi những quả cà phê chín vào vài tháng tới: hương vị sẽ thay đổi và nếu điều kiện không thuận lợi, sẽ có ít quả để thu hoạch hơn.
“Ít sản lượng nghĩa là ít tiền hơn. Nhưng cây cà phê cũng cứng cỏi như chúng tôi vậy; chúng phải thích nghi để sống sót trong điều kiện đang thay đổi,” anh nói.
“Biến đổi khí hậu chắc chắn có tác động, nhưng nó sẽ không chấm dứt cà phê. Vẫn sẽ còn tương lai.”
Biến đổi khí hậu tác động đến ngành cà phê
Sự lạc quan của Chatree trái ngược với xu hướng toàn cầu. Thời tiết cực đoan đang khiến nông dân lao đao trong việc sản xuất cà phê arabica — loại cà phê thường đắt hơn so với robusta, có hương vị phức tạp và được ưa chuộng tại các quán cà phê thủ công.
Năng suất đã giảm mạnh. Năm 2023, Thái Lan chỉ sản xuất được 15.651 tấn cà phê nhân — khoảng hai phần ba là arabica — trong khi từng đạt hơn 86.000 tấn vào năm 2001.
Sự kết hợp của nhiệt độ tăng cao, lượng mưa thất thường và bệnh gây hại, hạn hán kéo dài cùng sâu bệnh ngày càng đe dọa năng suất.
Diện tích canh tác cũng sụt giảm khi nhiều nông dân chuyển sang trồng độc canh các cây như ngô hoặc cây có giá trị kinh tế cao hơn như sầu riêng.
“Tác động không chỉ là giảm năng suất. Nó còn khiến chất lượng giảm sút — cây cà phê không còn đạt tiêu chuẩn như trước đây,” bà Jiraporn Inthasan, chuyên gia về nông nghiệp tái sinh tại Đại học Maejo ở Chiang Mai, cho biết.
“Trong 20 năm nữa có thể chúng ta sẽ không còn arabica ở Thái Lan nữa. Điều đó sẽ không thể xảy ra được,” bà nói.
Thái Lan không đơn độc trong cuộc chiến với khí hậu. Brazil và Việt Nam — hai trong số các nhà sản xuất cà phê lớn nhất thế giới — đã trải qua mùa vụ thảm họa vào năm 2024, góp phần đẩy giá cà phê toàn cầu lên mức cao nhất trong 50 năm vào tháng 2.
Toàn ngành lo ngại rằng nhiều nông dân nhỏ lẻ sẽ từ bỏ cây cà phê và những người mới sẽ không còn mặn mà với việc trồng cà phê nữa. Dạng sản xuất này rất quan trọng; nông hộ nhỏ chiếm tới 70% sản lượng cà phê toàn cầu.
Các vùng trồng cà phê chủ chốt lại nằm ngay trong “vùng chịu tác động khí hậu”. Loài cây này chủ yếu được trồng trong khu vực gọi là “Vành đai cà phê” — nằm giữa vĩ tuyến 20 độ Bắc và 30 độ Nam — cũng là nơi thuộc nhóm dễ bị tổn thương nhất trước tác động của biến đổi khí hậu.
“Vấn đề rất nghiêm trọng, tới mức báo động,” ông Naruemon Taksaudom, người sáng lập HILLKOFF — một doanh nghiệp chuyên về đổi mới, đào tạo và phát triển chuỗi giá trị cà phê — nhận định.
Tại những ngọn đồi ở Chiang Dao, phía bắc Chiang Mai, công ty PANA Coffee — đơn vị phụ trách toàn bộ quy trình sản xuất từ hạt giống tới ly cà phê — đã thiệt hại khoảng 11 ha trang trại trong một vụ cháy rừng năm ngoái.
Năm trước đó, công ty cũng thiệt hại nhiều do mưa trái mùa, theo chia sẻ của nhà sáng lập Kompit Panasupon.
Ông cho biết đây là lời nhắc nhở về thách thức mà tất cả đang phải đối mặt khi canh tác trong điều kiện khí hậu bất ổn.
“Mọi người hiện đều đang cảm nhận tác động. Đây là vấn đề lớn mà tất cả chúng ta cần phải nghiêm túc. Và điều này không chỉ liên quan tới cà phê, mà về cơ bản là mọi ngành nghề liên quan đến nông nghiệp, mọi công việc của người nông dân,” Kompit nói.
Việc thích nghi là có thể, thông qua đầu tư vào các giống cây chịu khí hậu tốt hơn, cũng như mở rộng mô hình đa dạng hóa cây trồng và nông lâm kết hợp. Nhưng thời gian đang dần cạn khi Trái Đất tiếp tục nóng lên.